تاریخچه صنعت چاپ در جهان به حوالی پایان قرون وسطی برمی‌گردد و برخی از مورخان و نویسندگان ازجمله هنری لوکاس معتقدند منشأ ابداع و اختراع صنعت چاپ در واقع کشو ر چین بوده و بعدها از آنجا به اروپا راه یافته است.
اگر چه غربی‌ها خودشان را پیشگامان صنعت چاپ قلمداد می‌کنند اما در واقع، چگونگی پیدایش صنعت چاپ چندان مشخص نیست.
با این حال برخی بر این باورند که باید کشور چین را پیشگام و آغاز گر صنعت چاپ در جهان دانست.
تاریخچه صنعت چاپ در ایران نیز به بیش از صد سال پیش باز می‌گردد. آنچه می‌خوانید مروری است بر تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران.
وضعیت نشر کتاب تا پیش از اختراع صنعت چاپ در جهان چگونه بود؟
تا قبل از اختراع چاپ، کتاب‌ها را با دست تکثیر می‌کردند. اما چگونه؟
در آتن، اسکندریه و روم، عده‌ای از نسخه‌برداران و نویسندگان، از روی شاهکارهای ادبی نسخه‌برداری می‌کردند و این کار در سراسر قرون وسطی ادامه داشت. کتاب آن‌قدر گرانبها بود که فقط ثروتمندان استطاعت مالی خرید کتاب داشتند.
یک لحظه چشم‌هایتان را ببندید!
خودتان تصور کنید دنیایی را که در آن امکان تهیه کتاب وجود نداشته باشد!
می‌بینید دنیای بی کتاب چقدر سرد و تاریک است؟!
تاکنون به این فکر کرده‌اید که مردم در قرون وسطی، روی چه چیزی می‌نوشتند؟
در بیشتر دوران قرون وسطی، اگر می‌خواستند چیزی بنویسند از پوست گوسفند و گوساله استفاده می‌کردند.
از یک قرن پیش از شارلمانی، دیگر از پاپیروس استفاده نکردند.
شاید برایتان جالب باشد که کاغذ برای اولین بار از جهان اسلام به اروپا رفت!
شواهد نشان می‌دهد که کاغذ اولین بار به آن سرزمین‌های مدیترانه راه یافت که به‌طور مداوم با سرزمین‌های اسلامی در ارتباط بودند.
مسلمانان فوت و فن تولید کاغذ را از چینی‌ها آموخته بودند.
کاغذ از چه زمانی متداول شد؟
چیزی به پایان قرون وسطی نمانده بود که با ظهور و رواج چاپ کاغذ جایگزین پوست حیوانات شد.
در آن زمان‌ها، برای ساختن کاغذ مراحل زیر را انجام می‌دادند:
ابتدا، الیاف گیاهی را خرد و خمیر می‌کردند. سپس، خمیر را به صورت لایه‌ای نازک و یکنواخت در می‌آوردند.
در مرحله بعد، آن لایه نازک را روی سطح صاف یا پارچه پهن می‌کردند و می‌فشردند تا آبش گرفته شود.
در نهایت، الیاف را در هم می‌فشردند و کاغذ درست می‌شد.
منشأ صنعت چاپ کدام کشور است؟
منشا صنعت چاپ را باید در چین جستجو کرد. با این حال، اشپیل فوگل در کتاب خود به نقش مشرق زمین و به‌ویژه چین در ابداع صنعت چاپ هیچ اشاره‌ای نکرده است.
برخی نیز به پیروی از او، صنعت چاپ را از مهم‌ترین ابداعات تمدن غرب برمی‌شمارند.
از سوی دیگر، بسیاری از مورخان و نویسندگان، مانند هنری لوکاس، نقش چین را در صنعت چاپ نادیده نگرفته‌اند.
آنها معتقدند که صنعت چاپ از چین به اروپای غربی رسیده است. به این ترتیب، منشأ و مراحل دقیق و قدم‌به‌قدم تحول صنعت چاپ هنوز هم در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
عبدالحسین آذرنگ، که درباره چاپ و نشر چند کتاب تألیف کرده است، در کتاب مبانی چاپ و نشر می‌نویسد:
"درباره پیدایش و آغاز صنعت چاپ و نشر اتفاق نظر وجود ندارد و علت آن بیشتر اختلاف عقیده بر سر تعریف چاپ است."
برداشت‌های متفاوت از مفهوم و شیوه‌های انتقال نقش، ممکن است پیدایش و آغاز چاپ را به دیرینه‌ترین روزگاران در پیشاتاریخ بازگرداند.
برداشت دیگری که نه‌تنها بر انتقال نقش، بلکه بر تکثیر نقش هم تاکید دارد و با اتفاق نظر بیشتری روبه‌رو است، تمدن چین را ابداع‌گر چاپ می‌داند.
آثاری متعلق به سلسله «هان» برجا است که نشان می‌دهد پیش از ۲۲۰ق‌م، مقارن با عصر اشکانیان در ایران، نقش‌های گل و گیاه و به صورت رنگی روی پارچه ابریشمی چاپ شده است.
در همین تمدن و در نیمه سده ۱ق/۷م، مقارن با اوایل ظهور اسلام، نقش‌هایی را با مهرهای چوبی به کاغذ منتقل می‌کردند.
در سده ۵ ق/ ۱۱م، کیمیاگری چینی به نام «پی‌شنگ» از گل و چسب، ترکیبی به دست آورد و با آن حروف متحرک ساخت؛ سپس آنها را پخت، کنار هم چید، روی آنها موادی مالید و چاپ با حروف متحرک را ابداع کرد.
یوهانس گوتنبرگ (ح ۱۴۰۰- ۱۴۶۸م) که ابداع‌گر چاپ بـه روش جدید شناخته می‌شود، از همین روش استفاده کرده بود.
اما به جای گل و چسب از قطعه‌های فلزی و دستگاهی مکانیکی برای انتقال نقش سود جسته بود.
در صنعت چاپ پس از قرن دوازدهم چه گذشت؟
از قرن دوازدهم میلادی به بعد، صنعت چاپ در غرب با کمک قالب‌های چوبی و حکاکی دستی صورت می گرفت، اما آنچه در قرن پانزدهم ابداع به حساب آمد، تکمیل دستگاه چاپ فلزی و متحرک بود که نسخه‌های فراوانی را با سرعت بیشتر چاپ می‌کرد.
تحول در صنعت چاپ تا رسیدن به دستگاه فلزی روند تدریجی داشت که در فاصله سال‌های ۱۴۴۵ تا ۱۴۵۰ میلادی به اوج خود رسید.
یوهانس گوتنبرگ اهل مانیتس، نقش مهمی در تکامل صنعت چاپ ایفا کرد.
گوتنبرگ مسیحی بسیار معتقدی بود و انگیزه اصلی‌اش از تکامل صنعت چاپ کمک به ترویج مسیحیت بود!
انجیل گوتنبرگ که در سال ۱۴۵۵ یا ۱۴۵۶ میلادی به پایان رسید، اولین کتاب واقعی محصول نوع چاپ متحرک بود.
در نیمه دوم قرن پانزدهم، چاپ جدید به سرعت در اروپا رواج پیدا کرد.
چاپخانه‌ها در دهه ۱۴۶۰ میلادی در سراسر خاک امپراتوری مقدس روم دایر شد. با گذشت ده سال، به کشورهای دیگر، از جمله ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و اروپای شرقی رسید.
ونیز که به مرکز چاپ معروف شد و تا سال ۱۵۰۰ میلادی نزدیک به صد نفر چاپگر داشت. در آن دوران، حدود دو میلیون جلد کتاب در این شهر به چاپ رسید.
نقش گوتنبرگ در صنعت چاپ چیست؟
اگر چه نام گوتنبرگ به‌عنوان مخترع چاپ در تاریخ ثبت شده است، اما اختراع فن چاپ در حقیقت به قرن ها پیش از گوتنبرگ برمی‌گردد.
آشوریان چند هزار سال قبل از میلاد بر خشت‌هایی از گل رس مهر می‌زدند. استعمال حروف قابل‌انتقال نیز در سال‌های ۱۰۵۱ و ۱۰۵۸ در چین آغاز شده است.
مخترع این حروف فردی به نام پی‌شنگ بود و حروف هم از گل‌رس ساخته می‌شد. حروف دستی و حروف قلعی که پس از آنها به کارآمد، هیچ یک رواجی نیافت، بر عکس حروف چوبی متداول شد.
تا اینکه در سال ۱۴۴۰، گوتنبرگ ظاهراً بی‌خبر از کار چینی‌ها، حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبا یک قطعه جداگانه به کار برد.
درست است که حروف متحرک را چینی‌ها اختراع کردند، ولی گوتنبرگ که حرفه‌اش زرگری بود، قدم اصلی را در صنعت چاپ برداشت.
شغل گوتنبرگ زرگری بود. به همین دلیل او توانست آلیاژ مناسب برای ریخته‌گری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد.
سپس نسبت هر یک از این دو فلز را نیز طوری انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند.
سرانجام برای مرکب چاپ هم فرمول مناسبی پیدا کرد و خلاصه با رفع موانع و حل مشکلات موجود کاری کرد که چاپ امکان‌پذیر شود.
تقریباً ۲۰ سال پس از نخستین تلاش‌های گوتنبرگ، صنعت چاپ با استفاده از سطوح برجسته در ونیز، فلورانس، پاریس و لیون شکل تازه‌ای گرفت.
از آنجا که همواره پای پول و ثروت در میان است، فقط ثروتمندان می‌توانستند دستگاه چاپ گوتنبرگ را تهیه کنند! چرا؟
چون هزینه‌های استفاده و نگهداری این دستگاه بسیار زیاد بود. به همین دلیل تا مدت‌ها کسی از دستگاه چاپ گوتنبرگ استقبال نکرد.
در واقع تعداد افرادی که از پس هزینه‌های دستگاه چاپ گوتنبرگ برمی‌آمدند، بسیار کم بودند.
۳۰۰ سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، در سال 1796 میلادی اتفاق مهمی افتاد!
نمایشنامه‌نویسی آلمانی به نام آلوئیس زنه فلدر، چاپ سنگی یا لیتو گرافی را اختراع کرد. هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می‌بست، برای چاپ حدود ۷۵۰ نسخه عملکرد مطلوب داشت.
هنگامی که تعداد نسخه‌ها از هفتصد و پنجاه فراتر می‌رفت، دیگر نقش روی سنگ قابل‌چاپ‌شدن نبود.
از تاریخچه صنعت چاپ در ایران چه می‌دانیم؟
اگر چه درباره شروع چاپ سنگی در ایران روایت‌های گوناگونی وجود دارد، اما به نظر می‌رسد چاپ سنگی را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی کرد.
دستگاه چاپ سنگی سوغات میرزا صالح شیرازی از فرنگ برگشته بود. دولت ایران میرزا صالح را به اروپا فرستاده بود تا در آنجا هنرهای جدید بیاموزد.
میرزا صالح شیرازی هم در بازگشت از سفر فرنگ یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد. به این ترتیب نخستین دستگاه چاپ سنگی در ایران، در سال ۱۲۵۰ قمری راه‌اندازی شد.
بعد از آن، طی مدت کوتاهی چاپخانه سنگی در تهران و بعد اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران دایر شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران همین بود.
تا اواخر دوره قاجار، برای هر چیزی که در ایران چاپ می‌شد،از روش چاپ سنگی استفاده می‌کردند.
ناگفته نماند که البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی نیز راه‌اندازی شده بود.
هزینه و زحمت چاپ سربی آن‌قدر زیاد بود که پس از ورود چاپ سنگی کنار گذاشته شد. البته بعدها در اواخر دوره قاجار دوباره مدتی حروف سربی و استفاده از آن رایج شده بود.
روند رواج چاپ سربی در ایران چگونه بود؟
چاپ سُربی روش نسبتا ساده‌ای داشت. کاغذ روی صفحه‌ای فشرده می‌شد که متشکل بود از حروف برجسته سربی و آغشته به مرکب.
بر اثر فشار، حروف سربی بر صفحه کاغذ نقش می‌بست. حروفچینی روزنامه نیز در ابتدا به صورت دستی انجام می‌شد.
بعدها این کار با دستگاه‌هایی انجام می‌شد که معمولی‌ترین آنها «لاینو تایپ» نام داشت.
دستگاه حروفچینی خودکاری لاینوتایپ در سال ۱۸۸۶ میلادی ساخته شد. به این ترتیب سرعت چاپ به تدریج افزایش پیدا کرد.
پیشرفت فناوری کم کم باعث شد دستگاه حروفچینی سربی از دور خارج شود و جای خود را به دستگاه الکترونیکی بدهد.
چه کسانی در ایران به اهمیت صنعت چاپ پی بردند؟
عده‌ای آغاز تاریخچه صنعت چاپ در ایران را عصر ایلخانیان می‌دانند. برخی احتمال داده‌اند که یهودیان فارسی زبان پیش از سایر گروه‌های فارسی‌زبان به اهمیت چاپ کتاب پی‌برده‌‌اند.
در سال ۱۶۳۹سه کتاب به زبان و خط فارسی از سوی هیئت‌های تبلیغی مسیحی و در باب تبلیغ مسیحیت در لیدن هلند به چاپ رسیده است.
چاپخانه‌ای که این کتاب‌ها در آنجا چاپ شده، ظاهراً نخستین چاپخانه فارسی در جهان است. بر اساس شواهد و مدارک موجود، زبور داوود یا ساغموس، نخستین کتابی است که در خود ایران چاپ شده است.
این کتاب که در سال ۱۶۳۸ چاپ شده، به زبان و خط ارمنی است و ۵۷۲ صفحه دارد.
می‌توانید حدس بزنید که این کتاب در کدام شهر ایران چاپ شد؟
زبور داوود یا ساغموس که نخستین کتاب چاپ‌شده در ایران به شمار می‌رود،در جلفای اصفهان چاپ شده و این اقدام پیشگامانه به دست کشیشان ارمنی انجام شده است. دست مریزاد!
چه کسانی صنعت چاپ را در ایران آغاز کردند؟
دردسرتان نمی‌دهم! ارمنیان بودند که صنعت چاپ را در ایران آغاز کردند و گذاشتند چرخ چاپ کتاب بچرخد!
اینکه ارمنیان، پیش از دیگر گروه‌های قومی ـ زبانی ساکن در ایران توانسته‌اند چاپخانه‌ای از آن خود در کشور تأسیس کنند را مرهون صفویان هستند.
ارمنیان در آن زمان اجازه داشتند منابع مسیحی را آزادانه چاپ و منتشر کنند. ارمنیان ایران در میان اقوام جهان از منظر قدمت چاپ، مقام پانزدهم جهان را در اختیار دارند!
شاید حق دارید که تعجب کرده باشید. فکر می‌کنید مهم‌ترین دلیل که باعث شده ارمنیان ایران در آن زمان به چنین جایگاهی برسند چیست؟
محیط آزاد‌اندیش و تشویق‌آمیزی بود که شاه عباس اول صفوی و فرمانروایان دیگر این سلسله برای ارمنیان در ایران به وجود آورده بودند.
ارمنیان حدود ۳۰ سال پس از کوچ به جلفای اصفهان، بسمه‌خانه‌ای در این شهر دایر و چاپ کتاب را آغاز کردند.
براساس اشاره‌ها و نوشته‌های سیاحان خارجی، به‌ویژه شاردن، شماری از ایرانیان در عصر صفویه از نحوه کار چاپ و چاپخانه آگاهی داشته‌‌اند.
جان پینکرتون و جونس هنوی نیز از جزوه‌هایی یاد کرده‌اند‌که به زبان لاتینی و عربی چاپ و منتشر می‌شده است.
این دو نفر در زمان نادرشاه افشار به ایران سفر کرده بودند.
تحولات مهم در صنعت چاپ ایران از چه زمانی آغاز شد؟
تحولات مهم در چاپ و انتشار مواد چاپی در ایران، اعم از کتاب، روزنامه و مواد دیگر، از دوره ولایتعهدی عباس میرزای قاجار آغاز شد که مصادف است با پیامدهای جنگ‌های ایران و روس.
چاپخانه‌ای که بنا بر مدارک فعلی، وجود آن محرز است، در سال ۱۲۳۳ به دست آقا زین‌العابدین تبریزی و با حمایت عباس میرزا در تبریز تأسیس شده است.
ظاهراً نخستین کتاب فارسی که در ایران چاپ شد، فتح‌نامه، اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقامِ فراهانی است.
این کتاب، شرح تفصیلی جنگ‌های ایران و روس است و در ذیحجه ۱۲۳۴ در ایران چاپ و منتشر شده است.
بررسی نخستین کتاب‌های چاپی نشان می‌دهد که دولت وقت از فناوری چاپ در راستای اهداف خود استفاده می‌کرده است.
کتاب‌ها عمدتاً تاریخی، دینی، ادبی، یا در جهت ترویج اصول بهداشتی، ترویج جنبه‌هایی از حیات مدنی و فرهنگ زندگی اجتماعی جدید بوده است.
در سال ۱۲۴۰، حدوداً ۷ سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، میرزا زین‌العابدین به دستور فتحعلی‌شاه به تهران احضار شد تا در تهران چاپخانه دایر کند.
این‌گونه بود که چاپ کتاب در تهران آغاز شد. امروزه علاوه بر کتاب‌های کاغذی کتاب دیجیتالی هم منتشر می‌شود.
کتاب صوتی هم در وقت‌های مرده همراه افراد کتابخوان است. با این حال، هیچ‌چیز به اندازه خواندن کتاب کاغذی لذت‌بخش نیست!
خلاصه‌ای از تاریخچه صنعت چاپ در جهان و ایران
بر سر اینکه چه کسی صنعت چاپ را در جهان آغاز کرده است، اختلاف نظر وجود دارد.
برخی گوتنبرگ را پدر صنعت چاپ می‌دانند. با این حال،برخی معتقدند که صنعت چاپ مدت‌ها پیش از اروپا در چین آغاز شده است.
در ایران، چاپ سربی و چاپ سنگی استفاده می‌شده است. اولین کتابی که در ایران چاپ شد، زبور داوود بود که در زمان صفویان در جلفای اصفهان و به همت ارمنیان به چاپ رسید.
فتح‌نامه قائم مقام فراهانی ظاهراً نخستین کتاب فارسی است که در ایران چاپ شد.
در کدام شهر؟ تبریز!
چاپ کتاب در تهران در زمان فتحعلی‌شاه شروع شد.
در این مطلب به شرح کامل تاریخچه صنعت چاپ در جهان و همچنین تاریخچه صنعت چاپ در ایران پرداختیم.
امروزه با پیشرفت تکنولوژی شما عزیزان می‌توانید برای محاسبه قیمت چاپ دیجیتال کتاب و دریافت مشاوره به سایت چاپ روز مراجع کنید.
