احتمالاً هنگامی که از تاریخچه خط صحبت میکنیم، نقاشیهای روی دیواره غارها را باید بخشی از اولین تلاشهای بشر برای ثبت اسناد در نظر بگیریم.
اگر این تعریف خط را بپذیریم:
«خط وسیله یا هنری است که برای ثبت و نوشتن اندیشهها با کمک از نشانهها از آن استفاده میکنیم.»
در نتیجه نقاشیهای روی دیواره غارها را میتوان نقطه آغاز پیدایش خط در نظر گرفت! به این وصف، تاریخچه پیدایش خط بیش از ۲۰ هزار سال قدمت دارد.
هنگامی از تاریخچه خط و اختراع الفبا صحبت میکنیم، نقوشی که زینتبخش ظروف سفالی بودند را هم نباید فراموش کرد.
در این مقاله درباره پیدایش خط و برخی از انواع خط و الفبای فارسی و کمی هم درباره خوشنویسی صحبت میکنیم.
عقاید مختلف درباره تاریخچه پیدایش خط
همانطور که گفتیم برخی معتقدند که ریشه تاریخچه خط را باید در غارها جستوجو کرد. همان نقشهایی که بر دیواره غارها مانده است.
همان وقتهایی که آدمها دست از شکار کشیدند تا نقشی ماندگار بر دیواره غار به جا بگذارند. چند هزار سال بعد، پای نقش و نگار از روی دیواره غاار به ظروف سفال کشیده شد.
اگرچه این کارها را میتوان از نخستین تلاشهای بشری در حوزه نوشتار به شمار آورد، برخی زبانشناسان این نظریه را قبول ندارند!
با توجه به تعریفی که زبانشناسان از خط ارائه میکنند، این نقش و نگارها یا نشانهها ویژگیهای لازم یک نظام نوشتاری را ندارند.
دیدگاه اهل تحقیق تا اوایل قرن نوزدهم این بود:
اصل و ریشه انواع خط در سه خط چینی، هندی و سامی (آشوری) است.
آنها همچنین معتقد بودند که خط قدیم مصری (هيروگليف) و خط میخی نیز از زبانها و زمانهای قدیم محفوظ مانده است.
البته این عده بعدها به این نتیجه رسیدند:
«تمام خطها از روی خط فنیقی (کنعانیان) گرفته و ساخته شده و تنها خط مصری و چینی باقیمانده خطنگاری قدیم است.»
عدهای دیگر بر این باورند:
خط فنیقی از خط مصری به وجود آمده است.
در واقع، این گروه معتقدند که خط مصری بهمرور زمان از حالت نقش و نگار خارج شد و در نتیجه به شکلگیری تاریخچه خط و پیدایش الفبا منجر شد.
از همین جا بود که پیدایش الفبا بعدها باعث شد سایر خطها به وجود بیاید.
عدهای دیگر چنین عقیدهای راجع به پیدایش خط دارند:
«خط فنیقی و خط عبری از خطی دیگر گرفته شده که نمونه آن در جزیره کرت (Crete) در یونان پیدا شده است.»
آن چه مسلم است آن است که خط فنیقی قدیمیترین و آسانترین خط الفبایی دنیای قدیم بوده است.
خط عبری، سرُیانی، نَبَطی، عَرَبی، مُسنَدْ، آرامی، پهلوی، یونانی، لاتین، سنسکریت، سغدی، ایغوری، حبشی و سایر انواع خط غیر از چینی از آن خط تبعیت میکنند.
هنوز هیچ کس اطمینان ندارد که خط فنیقی از چه خطی گرفته شده است؟
کسی نمیداند آیا اصل آن از خط میخی گرفته شده است یا خط مصری!
چرا انسانها خط را اختراع کردند؟
چطور شد که انسانها به فکر اختراع خط افتادند؟
چه چیزی باعث شد که هزاران سال پیش انسانها در تلاش بودند راهی به دنیای نوشتار پیدا کنند؟
آدمها میخواستند حساب فعالیتهای کشاورزی و دامداری از دستشان در نرود! خط بر اساس نیازی اقتصادی برای ثبت اموال معابد اختراع شد.
البته بد نیست به این نکته هم اشاره کنیم که نوشتار، نخستین تلاش انسان برای ثبت دارایی خود نبود!
پیش از اختراع خط و پیدایش الفبا یا نوشتار استفاده از چوب خط، ژتونهای گلی، سنگی و مواردی از این دست رواج داشت.
این سیستمها همچنان پس از اختراع خط نیز استفاده می شدند. همانطور که در روزگار رواج رایانه، هنوز هم از چرتکه استفاده میشود!
ژتونها معمولا سفالی بودند و به شکلهای گوناگون ساخته میشدند: کروی، مکعبی یا مخروطی بودند.
اولین نمونههای ژتون را می توان در ده هزار سال پیش از میلاد یافت.
در ابتدا از ژتونهای ساده استفاده می شد، اما بعدها برای ژتونها پاکتهای سفالی ساختند و به مقصد میفرستادند.
دریافتکننده، بستهبندی سفالی را میشکست و می توانست ژتونهای درون آن را بشمارد.
در سومر به ژتون، سنگ میگفتند و تا هزاره دوم پیش از میلاد هم از آن استفاده می کردند.
استفاده از این ژتونها در ایران نیز رایج بوده است.
مروری بر تاریخچه خط و پیدایش الفبا
در ادامه برای آشنایی بیشتر با تاریخچه خط و چگونگی اختراع الفبا، از خط هیروگلیف تا خط عبری را مورد بررسی قرار میهیم
تاریخچه خط هیروگلیف
بشر برای به تصویر کشیدن افکار و اندیشههای خود وارد دنیای نگارش شد.
این نوع نگارش کمبودهایی داشت. مثلاً با استفاده از آن نمیتوانست عواطف و احساسات خود را به تصویر بکشد.
با گذشت زمان، تصویرها شكل سادهتری به خود گرفتند و انسانها برای بیان مفاهیم عاطفی علائمی قراردادی مشخص کردند.
مثلاً نقش چشم اشکآلود نشانه اندوهگینی بود. مجموعه این تلاشها نوعی خط اندیشهنگار ایجاد کرد.
در همین مسیر خطی در مصر به وجود آمد که کاهنان از آن استفاده میکردند.
یونانیان وقتی با این خط مواجه شدند به نظرشان آمد که این خط اعجابآور و پر از رمز و راز پنهانی است!
در نتیجه، یونانیها بودند که نام هیروگلیف را برای خط مورداستفاده کاهنان مصر برگزیدند.
هیروگلیف در زبان یونانی به معنی نوشته نشانههای مقدس است. خط هیروگلیف را بر پاپیروس می نوشتند و نوشتافزار آنها نیز نوعی قلم نی بود كه آن را در مركب سیاه یا قرمز فرومی بردند.
نوشته را با تصویری از انسان یا حیوان آغاز میکردند.
خط هیروگلیف بیشتر افقی و از راست به چپ نوشته می شد و به ندرت از چپ به راست و حتی گاهی از بالا به پایین بود.
بعدها خط هیروگلیف در مصر مسیر تغییر و تحول را پیمود. در نتیجه این خط وقتی که سادهتر شد و به دو صورت درآمد: خط هیراتیک (دینی) و خط دموتی (مردمی).
تاریخچه خط میخی
سومریها یکی از كهنترین اقوامی هستند که بستری برای اختراع خط میخی فراهم كردند. رد پای سومری در هزاره چهارم پیش از میلاد در بین النهرین دیده شده است.
سومریها هم مثل مصریها و چینیها، از نخستین اقوامی هستند كه تمایل داشتند گفتار و اندیشههایشان را ضبط و ثبت کنند و برای این كار خط میخی را برگزیدند.
برای نوشتن خطوط میخی نیاز به لوحههای گلی و نرمی بود كه با قلم چوبی برآن مینگاشتند و سپس لوحه را می پختند یا در آفتاب خشک میکردند تا سفت و سخت و ماندگار شود.
خط میخی سومریها در همان بدو پیدایش بی شباهت به خط مصری نبود.
خط میخی در واقع، نوعی خط تصویرنگاری بود و به همین دلیل بود که بهتدریج تصویرها حالت سادهتر و زاویهمانند به خود گرفتند و سرانجام علامتهای تشكیلدهنده این خط شکل میخ شد!
شاید برایتان جالب باشد که بدانید:
خط میخی در انحصار فرهیختگان و استادان آن زمان بود و عموم مردم از آن استفاده نمیکردند.
نکات جذاب دیگر درباره خط میخی در ایران باستان هم این است:
- كتیبههای فارسی باستان دوره هخامنشی از روی خط میخی بابلی و ایلامی درست شده است كه نسبت به آنها علائم سادهتر و كمتری دارد.
- حروف آن هجایی هستند یعنی مصوت به همراه صامت به کار میروند.
- حروف خط میخی در این کتیبهها از چپ به راست نوشته می شوند.
- خط میخی زبان فارسی را میتوان شکل تكاملیافته خطوط میخی بدانیم.
تاریخچه خط فنیقی
در هزاره دوم پیش از میلاد و همزمان با تكامل تدریجی خطوط میخی، خط دیگری در سرزمین فنیقیه به وجود آمد که خط فنیقی نامیده میشود.
قدیمیترین نمونه این خط در كاوشهای شهر گوبله ، از شهرهای فنیقی باستان و در حوالی سوریه كنونی به دست آمده است.
یونانیان این خط فینیقی را بیبلوس می نامیدند. این شهر در میان یونانیان، به داشتن بهترین پاپیروس ها مشهور بود و مركز مهم بازرگانی مصر و یونانبه شمار میآمد.
الفبای فنیقی با 22 علامت خطی كه تنها صامتها را نشان می داد، از راست به چپ نوشته می شد.
این خط برخلاف خط هیروگلیف و خط میخی رواج یافت و در دسترس عموم مردم قرار گرفت.
میپرسید چرا؟ چون نگارش و فراگرفتن آن آسان بود!
معلوم است که آدم بیسواد حوصله یادگیری خط و الفبای سخت را ندارد.
الفبای فنیقی به شبه قاره هند نیز رسید. هندوها از الفبای فنیقی برای نگارش خط برهمایی بهره بردند.
زبان سنسكریت و دیگر زبانهای هندی و متون دینی بودایی هم با خط برهمایی نوشته شدهاند.
با گذشت زمان خط فنیقی به آسیای غربی راه یافت و جایگزین خط میخی شد و همچنین از طریق ارتباط بازرگانی یونانیها با فنیقیها به غرب (اروپای امروز) راه پیدا کرد. در آن زمان هنوز اروپا خط و كتابت نداشت.
كهنترین نوشتهها معمولاً از راست به چپ و سپس از چپ به راست نوشته شده است.
یونانیان جهت نگارش الفبای فنیقی را از چپ به راست تغییر دادند و خط صامت نگار را به آوانگار تبدیل كردند و نام "آلفا بتا"را برای شیوه نگارش انتخاب کردند.
تاریخچه خط آرامی
یكی دیگر از زیر مجموعههای خط فنیقی خط آرامی است، كه به سرعت در خاورمیانه رایج شد.
آرامیها اقوامی بودند که در اوایل هزاره اول پیش از میلاد، از صحرای شمالی عربستان به سوی خاورمیانه مهاجرت كردند و دربین النهرین ساکن شدند.
از آنجا كه آرامیها بازرگانان موفقی بودند، در این منطقه نفوذ کردند و کمکم بر جمعیتشان نیز افزوده شد.
خط آرامی بر مبنای الفبای فنیقی به وجود آمد.زبان این قوم به سرعت رواج یافت و به زبان و خط ارتباطی خاورمیانه تبدیل شد.
دولت هخامنشی در آن زمان سرزمینی گسترده از ماوراءالنهر تا بین النهرین را در برمیگرفت. برای همین بود که نیاز به یک زبان ارتباطی واحد داشت.
این موضوع بر گسترش خط و زبان آرامی تأثیر شگرفی گذاشت.
خط و زبان آرامی در دولت هخامنشی تبدیل به زبان دیوانی شد. این خط با عنوان آرامی رسمی یا آرامی امپراطوری پا به پای زبان فارسی باستان گذاشت.
علاوه بر این،خط میخی كه تنها در كتیبههای هخامنشی به كار می رفت، از آن به بعد در مکاتبات هم استفاده شد.
تاریخچه خط پهلوی
پس از دوران هخامنشی در دوره كوتاه اسكندر و سلوكیها زبان و خط یونانی در مکاتبههای رسمی استفاده میشد.
تا این كه در زمان اشكانیان خط پهلوی اشكانی برای نوشتن زبان پهلوی اشكانی، بر مبنای خط آرامی پایهریزی شد.
سپس خط پهلوی ساسانی در همین راستا به وجود آمد كه هركدام تحریری مخصوص به خود داشتند.
این خطوط از راست به چپ نوشته می شدند و صامتنگار بودند و همین موضوع باعث میشد خواندن خط و زبان پهلوی دشوار باشد.
تاریخچه پیدایش خط اوستایی
چنان که احتمالاً از نامش هم حدس میزنید، خط اوستایی به دین زرتشتی مربوط است.
خط اوستایی برای نگارش و کتابت اوستا یا همان كتاب مقدس زرتشتیان به وجود آمد.
خط اوستایی یكی از كاملترین خطوط دنیاست که برمبنای خط پهلوی ساسانی اختراع شده است.
این خط آوانگار است و ٥٣ یا ٥٨ علامت صامت و مصوت دارد.
همین ویژگی تعدد علامتهای صامت و مصوت باعث میشود که خط اوستایی از قابلیت نگارشی بسیار زیاد برخوردار باشد.
خط اوستایی از راست به چپ نوشته می شود و از آنجا که با هدف دینی به کار میرفته، نامهای دیگری نیز دارد: دین دبیره و دین دبیریه، دین دفیره
در سدههای نخستین دوران اسلامی چون زبان و خط پهلوی حالت رسمی خود را از دست داد، مشكلات آن بیشتر عیان شد.
در همین زمان بود که برای سهولت در خواندن متون پهلوی آن را به الفبای اوستایی برگرداندند. این نحوه نگارش پازند نام دارد.
تاریخچه خط سریانی
در سده سوم میلادی مانی شاعر و فیلسوف بزرگ، بنیانگذار آیین مانوی، خطی ابداع كرد كه نسبت به خط پهلوی از امتیازات بهتری برخوردار بود:خط سریانی!
در خط سریانی موازین زیباییشناختی خطی نیز رعایت شده بود. در واقع خط سریانی یکی دیگر از زیر مجموعه های خط آرامی محسوب میشود.
در دوران گذشته زبان سریانی، زبان علم بود و بسیاری از آثار علمی یونانی، پهلوی و عبری به این زبان ترجمه شده است.
تاریخچه پیدایش خط عبری
در سده چهارم پیش از میلاد، عموم یهودیان جهان از خط عبری برای نگارش استفاده میکردند.
خط عبری به واسطه نبطیان از خط آرامی الهام گرفته شده بود. نبطیان قومی از نژاد عرب بودند كه در نبطیه زندگی می كردند.
این قوم قبل از پیدایش خط عبری از خط سینایی نو استفاده میکردند. خط سینایی نو از خط کوفی اقتباس شده بود.
مروری بر اختراع الفبا فارسی و لاتین
در ادامه در کنار بررسی تاریخچه پیدایش خط فارسی و لاتین، به بررسی روند پیدایش و اختراع الفبا فارسی و لاتین نیز میپردازیم.
تاریخچه خط فارسی و پیدایش الفبا فارسی
پس از ظهور و گسترش دین اسلام به این دلیل که گستره پادشاهی ساسانی بیشترین مرز را با عربها داشت، نزدیكترین تمدن بزرگ آن زمان به شبه جزیره عربستان بود.
كوفه شهر بزرگ دوران اسلامی نزدیک به شهر تیسفون پایتخت ساسانیان بود.
از این رو، خطی كه قرآن كریم در سالهای نخستین اسلام برای جلوگیری از تحریف با استفاده از آن نگاشته شد، خط كوفی نام گرفت.
خط کوفی نیز برگرفته از خطهای آرامی و پهلوی ساسانی است.
پس از ورود اسلام به ایران و نگارش قرآن به خط كوفی، ایرانیان نیز از آن خط استفاده کردند زیرا ساده و روان بود.
ایرانیان در آن زمان به 28 حرف عربی، ٤ حرف دیگر هم (گ - چ - ب - ژ) اضافه کردند و چنین شد که حروف الفبا فارسی جدید به 32 حرف رسید.
ایرانیان خودشان به دلیل پذیرفتن دین اسلام نگارش جدید اسلامی را به كار بردند و این خط برای ما خط فارسی نامیده شد.
از این زمان بود که دوره جدید نگارش خط فارسی و ایرانی آغاز شد و تا به امروز ادامه دارد.
تاریخچه خط و پیدایش الفبا لاتین
یونانیان مهاجر گونهای از خط یونانی را با خود به رم بردند، در آنجا بر این مبنا، الفبای لاتینی به وجود آمد كه زبانهای گوناگون اروپا با آن خط نوشته شد.
بخشی از اروپای شرقی الفبای لاتینی را برای نگارش برگزیدند. الفبای لاتین ۲۴ حرف دارد و یکی از کاملترین سامانههای الفبایی است.
الفبای لاتین کهنترین الفبایی است که هنوز هم کاربرد دارد.
در سده نهم میلادی كشیشی از كلیسای بیزانس به نام سیریل با تركیبی از الفبای یونانی و خط رومی، زبان اسلاوی را به وجود آورد.
الفبای یونانی از الفبای فنیقی گرفته شدهاست. الفبای گوتی، سیریلیک و لاتین نیز از این الفبا گرفته شده است.
برخی گمان میکنند که الفبای ارمنی نیز از این الفبا به دست آمده باشد.
خلاصه مقاله و جمعبندی
تصور کنید که میخواهید بنویسید یا اثری از خود به جا بگذارید.
فقط یک مشکل کوچک وجود دارد:
خط و الفبا هنوز اختراع نشده است!
چه کار میکنید؟ همان کاری که احتمالاً وقتی هنوز مدرسه نرفته بودید میکردید:
بله! منظورم نقاشی کشیدن روی دیوار است!
برخی معتقدند که تاریخچه خط و پیدایش الفبا ریشه در نقاشیهایی دارد که از هزاران سال پیش روی دیواره غارها نقش بسته است.
درباره تاریخچه خط و پیدایش الفبا عقاید گونانی مطرح شده است که در این نوشتار به آن اشاره کردیم.
تقریباً همه صاحبنظران این را قبول دارند که خط فینیقی کهنترین و آسانترین الفبا را در میان خطوط خیلی قدیمی به خود اختصاص داده است.
تاریخچه خط را از دل دیواره غارهایی که بیش از بیستهزار سال قدمت دارند بیرون کشیدیم.
از تاریخچه خطوط مختلف صحبت کردیم و کلام را با چند کلام درباره تاریخچه پیدایش خط فارسی و لاتین به پایان بردیم.
خط فارسی پس از ظهور اسلام در ایران و با توجه به آسان بودن الفبای عربی ایجاد شد و رواج یافت.
الفبای لاتین نیز کهنترین الفبایی است که هنوز هم کاربرد دارد.